1 नाते लडाखशी (प्रस्तावना -)

नाते लडाखशी -

( समर्पण -       जिथे सुखसोयींचा वाराही पोचत नाही, त्या लडाखमधील अत्यंत दुर्गम भागात राहणार्‍या माझ्या भारतीय बांधवांना-)

1 प्रस्तावना -

आज जुनी पुस्तकं चाळत बसले होते आणि अचानक त्याच्यातून काहीतरी अलगद खाली पडलं. माझी ही जुनीच सवय आहे. मी जेथे जाईन तिथली पानं फुलं तर कधी पेपरमधेच आलेल्या फोटोंची कात्रणं पुस्तकाच्या पानांमधे जपून ठेवते. कधी तीर्थयात्रा करून आलेले किंवा देवांना भेटी देऊन आलेले कोणी कुठल्याशा देवांचे फोटो देतात. 'हे फोटो सतत तुमच्याजवळ ठेवा, म्हणजे संकटं येणार नाहीत’ म्हणून सांगतात. संकटांना घाबरून नाही; पण आपली एवढी काळजी करणार्‍या त्या देवमाणसांची आठवण म्हणून मी काही काळ ते माझ्या पर्समधे ठेवते. असे खूप फोटो झाले की मी ते परत पुस्तकांच्या पानांमधे ठेऊन देते. म्हणजे पुस्तक वाचतांना खुणेसाठी वेगळा बुकमार्क शोधायला लागत नाही. पानापानात दडलेले हे खुणेचे पक्षी, पुस्तक उघडलं की परत आपले आठवणींचे सोनेरी पंख उघडून भूतकाळाच्या रम्य आकाशात विहरत आपली काळजी करणार्‍या आपल्या जुन्या मित्रांच्या गोष्टी किलबिलाट करून सांगायला लागतात. पुस्तकाच्या शंभराव्या पानावर काही विशेष आठवणी मी जपलेल्या असतात.

                      आजही पुस्तकाचं शंभर नंबरचं पान उघडतांना खाली काय पडलं हे बघायला मी खाली वाकले आणि आठवणींचं एक दुसरं पुस्तकच उघडलं गेलं माझ्या मनात.  जमिनीवर पडलेलं ते कागदापेक्षा पातळ आणि जीर्ण झालेलं फूल अलगद उचलून हातात घेतांनाही त्याचे तुकडे पडणार होते. ते केशराचं फूल होतं. 

                             आम्ही लडाखला असतांना प्रवीण कामासाठी श्रीनगर, अवंतीपुर आणि काही इतर गावांना गेला होता.  त्यावेळी पंपूरला केशराच्या शेताला भेट दिल्यानंतर तेथील दोन फुलं तो खास माझ्या साठी घेऊन आला होता. मध्यभागी गडद लाल केशरी रंगाच्या तीन स्रीकेसरां भोवती तीन पिवळे पुंकेसर किंचित ओणवे होऊन नृत्याच्या सुंदर पोझ मधे उभे होते. एखाद्या शिल्पासारखे. मोरानी त्याचा फुलवलेला पिसारा आपल्याच अंगावर झुकवून धरावा तसे.  पिवळ्या परागकणांनी माखून गेले होते. नाजूक तलम जांभळ्या रंगाचे घागरे नेसलेल्या पाकळ्या एकमेकींचे हात धरून  त्यांच्या भोवती गोल रिंगण घालत होत्या. त्यांचा नाजूकपणा पाहून मस्तानी किंवा राणी पद्मिनीची आठवण झाली. त्यांनी खाल्लेला लाल विडा त्यांच्या कंठाच्या तलम त्वचेतून कंठाच्या पायर्‍या उतरतांना दिसे. तशा ह्या सुंदर पाकळ्यांवरून लालबुंद स्त्रीकेसर फुलाच्या देठापर्यंत आत जातांना दिसत होते.  त्या पुष्पविश्वावर झालेली पिवळ्या परागकणांची मनमुक्त उधळण बघत निसर्गात रंगलेल्या त्या रासलीलेच्या नृत्यनाट्याचा अनुभव घेत मी कितीतरी वेळ  हरवून गेले. “ हे मधले तीन लाल केसर म्हणजेच केशर!” प्रवीण सांगत होता. “ह्या पिवळ्या काड्यांनाही लालरंग देऊन केशर म्हणून विकतात”.

                           ही तलम सुंदर फुलं मी जपून पुस्तकात 100 नंबरच्या पानांवर ठेऊन दिली. काही दिवसांनी पुस्तकालाही केशराचा केशरी रंग आणि सुगंध लागला. काही दिवस रोज रोज ही फुलं पाहिली गेली; मग मात्र बदल्या, पॅकिंग, अनपॅकिंग मधे किती वर्ष विस्मृतीच्या पानांमधे जाऊन लपली. आणि आज अचानक - - - 25-27 वर्षांनी - - - ! मी खाली पडलेलं फूल सावकाश उचलायचा प्रयत्न करत होते. ते इतकं जीर्ण झालं होतं की माझ्या बोटांनी उचलता येत नव्हतं. शेवटी एक कागद हळुवार त्याच्या खाली सरकवून त्याला अलगद कागदावर घेता घेता एक दोन कडा मोडल्याच. त्याचा जांभळा रंगही फिका पडत चालला होता. कागदामुळे वाचलं. - -! बघता बघता लडाखच्या सर्व आठवणींचा लॉकरच उघडला गेला आणि मनात विचार आला, -- -जसं ह्या कागदानी हे केशराचं फूल वाचवलं तशी माझ्या मनात विरत चाललेल्या आठवणींची फुलंही हाच कागद वाचवू शकेल का? सगळ्या आठवणी सुसंगत आठवत नव्हत्या. त्या केशराच्या फुलासारख्याच काही कडा हातून निसटून गेल्या असल्या, काळासोबत त्यांचा रंग बराचसा फिका झाला असला तरी त्यांचा माझ्या मनात उतरलेला रंग आणि गंध मात्र माझ्या मनाला तेवढाच भुरळ घालत होता. केशरासारखा!

                              

                      कोणे एके काळी आजी आजोबा सर्व यथासांग संसार करून कर्त्या मुलाकडे घर सोपवून काशी यात्रेला जात. सुखरूप परत आले की मावदं घालीत. त्या तीर्थरूप (झालेल्या) आजी आजोबांच्या पायांना हात लावून नमस्कार करतांना आम्हालाही धन्य वाटे. कोणी जीवनात एखादेवेळी चारधाम यात्रा करून सुखरूप परत आला तर त्याला जीवनाची इति कर्तव्यता झाली असं वाटे.

                 आज सोयी सुविधांमुळे सर्व गोष्टी दरवाजात उभ्या आहेत. - - कैलास, मानस सरोवर असो अथवा दर वर्षी अमरनाथ, वैष्णोदेवी! फक्त ऑनलाईन बुकिंग केलं की झालं! हाताच्या बोटावर नाचणारी गोष्ट झाली आहे. चढता येत नसेल तर तुमचं पार्सल देवाच्या दारात कुरियर करायला विमानं, हेलिकॉप्टर्स, डोल्या, घोडे सज्ज आहेत. ज्या लेह लडाखचं नाव कुणाला अभावानेच माहीत होतं तिथे मोटरसायकलवरूनही तरुणांच्या झुंडी दरवर्षी जात आहेत. तेथील अनेक अस्पर्शित भागावर माणसाच्या पावलांची पायवाट रुंद होत होत त्यावरून बोलेरो, तवेरा धावायला लागल्या आहेत. माणूस पाहून पळून जाणारं तिथलं वन्य जीवन माणसांच्या हातून बिस्किटं खाण्याच्या मिषाने त्यांच्या जुन्या लाजर्‍याबुजर्‍या सवयी टाकून चांगलंच धीट झालंय.

                  आठ दिवसात वीस ठिकाणं अशा टुरिझमच्या बोल्या बोलल्या जाऊ लागल्या आहेत. तिथे जाऊन आलं की हे ठिकाण पाहिलं - - हे ठिकाण पाहिलं अशी  ‘ टिक ट्वेंन्टी ’ लिस्ट टुरीस्ट ही एकमेकात चढाओढीनी सांगतांना दिसतात. लडाखची प्रेक्षणीय स्थानं आणि टुरिस्ट आकर्षणाचे फेस्टिव्हल हे सर्वांनाच ज्ञात आहेत; नसले तर त्याची माहिती नेटवर उपलब्धही आहे.

मला सांगायचा आहे तो हया पलिकडचा मला गवसलेला लडाख. आठ दहा दिवसात क्लिक क्लिक करून न संपलेला. - - - पण मनात कायमचा फॉसिल (जीवाश्म)होऊन बसलेला. जो सर्वांना ज्ञात आहे त्या लडाखबद्दल फार बोलणारही नाही.                                          

                      साहित्यातचा सा आणि संगीतातला सा लावण्यासाठी खडतर अशा साधनेच्या सा चा सामना करायला लागत असल्यानी ह्या क्षेत्रांपासून दोन हात दूरच रहावं हा माझा वैयक्तिक विचार होता. पण काही वेळा आपल्याकडे असलेला रंगीत काचेचा तुकडासुद्धा कधी एकदा दुसर्‍याला दाखवतो असं होऊन जातं. आणि म्हणूनच  ‘माझ्या आठवणी’ ह्या पहिल्याच पायरीवर डळमळीत पाय ठेऊन साहित्याच्या जगात डोकावून पहायला तरी काय हरकत आहे. अशा विचारांनी जरी हे पुस्तक लिहिलं असलं तरी माझ्या जवळचा काचेचा तुकडा वेगळा आहे म्हणूनच तुम्हाला दाखवायचं धाडसं करतीये. आवडला तर त्याच्यातून मी पाहिलेलं रंगीत लडाखही तुम्हाला दिसेल. आणि आवडेलही खचितच!   

-------------------------

नाते लडाखशी (अरुंधती प्रवीण दीक्षित)  अनुक्रमणिका