16 लॅमडॉन -

 

16 लॅमडॉन -

                      आम्ही ले ला दाखल झालो आणि दुसर्‍याच दिवशी मला विचारणा झाली. “इथल्या शाळेत बायोलॉजी शिकवाल का?” “कितवीला?”- मी!  “शिकविण्यासाठी पेशन्स लागतो. माझ्याकडे अजिबात पेशन्स नाही. मुलांना त्यातल्या त्यात अति लहान मुलांना शिकवायला मला जमणार नाही. आणि मी तेवढी प्रेमळही नाही. मला बायोलॉजी आवडतं पण माझा विषयही केमिस्ट्री होता. मी बी. एड् ही नाही.” मी ठामपणे नाही म्हणून मोकळी झाले. “मॅडम आम्हाला सायन्स टीचर कोणी मिळत नाहीत हो. वाटल्यास एकदा तुम्ही पुस्तकं पहा. आठवड्याने सांगा  फार तर.” सगळे गेल्यावर माझ्या पुढ्यातलं पुस्तक मी उघडून पाहिलं. मलाही आवडलं होत. पण शिकवायचं म्हणजे अभ्यास करायला लागणार होता.  प्रवीणनेही सांगितलं - “ अगं त्या निमित्ताने अभ्यास होईल तुझा.” अहो पण मला इथली भाषा नाही येत. समजाऊन सांगतांना थोडीतरी तिथली भाषा बोलावी लागते. “अगं जाऊन तर बघं! तुझाही वेळ छान जाईल!” मी शाळेत आणि कॉलेजमधे काढलेल्या सरांच्या बाईंच्या खोड्या आठवून आता मला चांगलच कापरं भरलं होतं.  “पणं पुस्तकं? मला रेफरन्स बुक्स ही लागतील.” ती ही अडचण प्रवीणनी दूर केली कारण दोन दिवसांनीच प्रवीणला कामासाठी दिल्लीला जायचं होतं. पाहिजे ती पुस्तक ही मिळणार होती.

            थोड्याच दिवसात शाळा पहायला शाळेत गेले. घरापासून शाळा एक-दीड किलोमिटर तरी दूर होती. खर्दुंगलाच्या पायथ्याशी. खर्दुंगला ही भारतातील सर्वात उंच,भारदस्त खिंड! जगातल्या सर्वात उंच खिंडींपैकी ही एक महामाया. तिच्या पायथ्याशीच विस्तीर्ण पठारावर शाळेच्या बैठ्या खोल्या पसरल्या होत्या. पठार दोन उंच्यामधे विभागलं गेलं होतं. वरच्या पठारावर वरचे वर्ग. खालच्या पठारावर खालचे वर्ग. विस्तीर्ण मैदानांच्या बाजूने वर्ग होते. ऑक्टोबर सुरू झाला होता. मुलांचे मुलींचे युनिफॉर्म्स असणं एवढ्या थंडीत तरी शक्यच नव्हतं. पायापर्यंत घोळदार गरम झग्यासारखे कोट ज्याला इथे ‘गोंच्या’ म्हणतात ते घालून सगळी लाल गुलाबी गोबर्‍या गालाची सफरचंद खाली पाटांवर बसली होती. डाऊनहून इथे बाक आणणं ही चंगळ शाळांना फारशी परवडणारी नव्हती आणि लाकडी बाक बनवायला इथे झाडं ही नव्हती. टीचरना मात्र एक टेबल खुर्चीच प्रमोशन होतं

                   मी थोडसं शिकवलं आणि बाई पसंतीस उतरल्याची पावती लगेच मिळाली.   दुसर्‍या दिवसापासून हातात पुस्तकं सांभाळत मी ही शाळेत दाखल झाले. रोज मागेपुढे लाल गुलाबी गालांच्या ताटव्यातून चालत शाळेपर्यंतचा चढ कसा संपून जायचा ते कळायचंच नाही. सोबत लाजत लाजत आलेले “मॅडमले जुले”  आणि सोबत तोंडावर हात धरून खुसुखुसु हसु!  असं शाळा येईपर्यंत साथीला असे. “मॅडम ले” त ला ‘ले’ हा आदरार्थी जोडलेला. पण भारी कोवळा! गुलाबाच्या पाकळी सारखा! कमळाच्या पाकळ्यांच्या आतील मखमलीसारखा! पेस्ट्रीवर काढलेल्या क्रीमच्या नक्षीसारखा! मऊ, मुलायम, मधुर आणि गुलाबी! तरीही ह्या सगळ्या घोळक्यां मधून माझे डोळे आणि कान कोणाचा तरी वेध घेत राहत. आणि थोड्याच वेळात गाढवावरून भरधाव वेगाने दिमाखात जाणारा टुंडुप एक हात उंचावून “मॅडमले जुले! मॅडमले जुले!!” म्हणत विजयी वीराच्या थाटात  आमच्या पुढे जाई.  “जुले! जुले!!” असं हात उंचावून त्याला म्हणतांना नव्या उत्साहानी माझी पावलं पुढे पडत.  ‘जा हासत खेळत बाल निर्झरा आनंदाने गात ’ असं गुणगुणत मी शाळेपर्यंत पोचलेली असे. तोपर्यंत टुंडुपही आपल्या लाडक्या गाढवाला आंजारतांना गोजारतांना दिसे. `Mary had a little lamb' सारखं हे गाढव रोज त्याच्या मालकाची शाळा सुटेपर्यंत वाट बघत इकडे तिकडे चरत बसे; आणि शाळा सुटल्याची घंटा झाली की शाळेत येऊन हजर होई.

                            कधी एखादेवेळी शाळेच्या वेळा व्यतिरिक्त प्रवीण बरोबर असले तर गालांचे गुलाबी गुलाब अजुन लाल होत. दबक्या आवाजात “मॅडमले जुले” आणि खुसुखुसु आम्हालाही अभावित हसवून जाई. गाढवावरचा टुंडुपही ऐन बाजारात आम्हा दोघांना असंच सरप्राईज देऊन जात असे. प्रवीणकडे पाहतांना मॅडमचं सिक्रेट आम्हाला कळलं असा खास भाव त्याच्या चेहर्‍यावर असे. “छान!! विद्यार्थी वाटतं !!” प्रवीणकडून काटा टोचे.

                       मी ‘7वी अ’ ची क्लास टीचर असले तरी पाचवी पासून सायन्स शिकवायचं होतं. नववी दहावीला बायोलॉजी!  रजिस्टर आणि हजेरी ह्या न आवडणार्‍या गोष्टी निदान मुलांची नाव समजाऊन घ्यायला तरी आवश्यक होत्या. आत्ता पर्यंत ‘वत्सला’तल्या ‘त्स’ नी सुरवात होणारी नावं ऐकली नव्हती त्यामुळे लिस्ट वाचणं म्हणजे हाय दैवा! बाईंचं इथेच पानिपत होतय  की काय !  आपला विषय शिकवण्याव्यतिरिक्त बाईंना पुष्कळ काही  यायला लागतं हा साक्षात्कार झाला.  प्रत्येकाला उठवून ‘नाव काय बाळ?’ असा प्रेमळ प्रश्न विचारण्याशिवाय गत्यंतरच नव्हतं. डझनभर त्सेवांग डझनभर आंगमो, मुली पण टुंडुप, मुलं पण टुंडुप! मला शेंडी तर नाही लावत?  पण एकेकाळी मी स्वतःच व्रात्य विद्यार्थिनी असल्याने व्रात्य मुलांची मानसिकता मला चांगलीच माहीत होती. त्यांच्याकडे पाहून त्यांची निरागसता डोळ्यातूनच पाझरत होती. मुलांची नावं उच्चारणं एक महा कठीण काम होतं. आमच्या प्रतिपक्षालाही तेवढीच अडचण होती. पण आमच्या ह्या छोट्या प्रतिपक्षाने आमची बारशी कधीच करून टाकली. आमच्या पैकी एकीला हिरवा रंग फार आवडे तिचे बहुतेक कपडे हिरव्या रंगाचे असत. ती ‘हरीभरी मॅडम’ होऊन गेली. तर मॅडम बोरा ची मॅडम बोरी झाली. माझ्या दीक्षितचं लडाखीकरणं होऊन मॅडम दिस्कित झालं आणि मी त्यांच्यातलीच होऊन गेले. दिस्कीतचा अर्थ शांती असल्याचं काही दिवसांनी कळलं. मला जरी तो अर्थ आवडला असला तरी माझ्या स्वभावाशी तो कुठेच मिळताजुळता नव्हता. शिवाय घरीही “काय शांताबाई आल्या का?” असं खास स्वागत होईल ह्या कारणाने मी तो माझ्यापुरताच मर्यादित ठेवला. काही दिवसात मीही माझी टेबलखुर्ची सोडून त्यांच्यामधे बसूनच शिकवायला सुरवात केली. ह्याचे मला दुहेरी फायदे होते. एक तर आमच्यातलं मानसिक अंतर कमी झालं आणि बाईच शेजारी बसलेल्या पाहून  मुलांच्या खोड्या,डुलक्या आणि माझ्या विषयाव्यतिरिक्त बाकी कामंही थांबली.

             रोज अंघोळ करून, स्वच्छ कपडे घालून, वेणी-फणी करून या हे मुलांना शिकवणं आवश्यक असलं तरी शक्य नव्हतं. त्यातल्या त्यात नाक पुसायला एखादा कागदी रुमाल तरी जवळ ठेवा किंवा नळावर जाऊन हात धुवून या. इतपत स्वच्छतेची सुरवात सुरू करणं आवश्यक होतं.

                      मुलांनी काहीही केलं तरी आपला पेशन्स घालवायचा नाही. त्यांना रागवायचं नाही. मारायचं तर त्याहून नाही. हा सर्व गृहपाठ मी मनात पक्का घोकून आले होते. त्याचा चांगलाच उपयोग होत होता. रागवून उपयोगही नव्हता. आणि खरतर त्यांचे सतत आश्चर्याने भरलेले गोंडस चेहरे पाहिले की रागही पळून जात असे. इथे सर्व गोष्टींचं परिमाण हे कल्पनेच्या पलिकडे असल्याने रोज एक नवा शोध लागून माझ्यातल्या ‘मी’ वर अनेक प्रक्रिया होऊन नवीन मी तयार होत होते. माझा हा metamorphosis मलाही नवीन होता.

               मुलांच्या वह्या पुस्तकांची अवस्था बर्‍या ते चिंध्या ह्या विस्तृत रेंजमधे होती. एकतर इथपर्यंत पुस्तकं महत्प्रयासानी पोचायची. त्यात इथल्या कोरड्या हवेत सगळा डिंक निघून ती खिळखिळी होतं.  ते कमी की काय म्हणून मुलं खेळायला गेली की वर्गाचा दरवाजा उघडून गाढवं आत शिरून विद्यार्थ्यांचे डबे आणि पुस्तकं खाऊन टाकत. थंडीत पालापाचोळाही मिळणार नाही अशावेळी पुस्तकांच्या सेल्युलोजवर बहुधा त्यांनाही गुजराण करावी लागे.  मुलांच्या डब्यात बहुधा सत्तुच्या पिठाचे लाडू किंवा डाळभात असे. आणि सत्तू हे इथलं मुख्य धान्य असलं तरी आर्मीच्या वास्तव्याने इथल्या लोकांमधेही डाळ-भात  आवडता झाला आहे.

                        निसर्गाच्या शाळेत शिकलेल्या ह्या मुलांना विज्ञानाचे नियम शिकवणं हे माझ्यासाठी मोठ्ठच आह्वान होतं. त्यांनी चॉपरचा- - हेलिकॉप्टरचा मोठ्ठा पंखा पाहिला होता पण घरातला सिलिंग फॅन पाहिला नव्हता. त्यातील मोजक्या काहींनी विमान-प्रवास केला होता पण ट्रेन पाहिली नव्हती. त्यांनी बर्फ पाहिला होता पण आंब्यांनी लगडलेली झाडं पाहिली नव्हती. त्यांनी गहू, ज्वारी, बाजरी पाहिली नव्हती. इतकच नव्हे ज्वारी बाजरी ही नावंही ऐकली नव्हती. गहू हा कणीक स्वरूपातच पाहिला होता. गव्हाची शेतं, ऊसाचा मळा,  कणीसबाळांना आपल्या कडेखांद्यावर उचलून घेणारा तुर्रेबाज मका त्यांच्या कल्पनेतल्या विश्वातही बसत नव्हता. त्यांना आकाशाकडे पाहून आकाशात उडणारी वेगवेगळी विमानं ओळखता येतं होती पण पाण्यावर तरंगणा र्‍या मोठ्ठया जहाजाची ते कल्पनाही  करु शकत नव्हते. त्यांच्या मेंदूत माझ्या बोलांच्या लेखणीने कल्पनेचं जहाज साकारून मगच मला जहाज पाण्याच्या दिशेनी गेलं तर आणि पाण्याच्या विरुद्ध दिशेने गेलं तर त्याचा वेग किती असेल हे शिकवता येणार होतं! नदीत जहाज जास्त बुडतं आणि समुद्रात कमी हा नियम शिकवतांना त्यांना समुद्र शिकवायचा होता. मला बर्फ माहीत नव्हता तर त्यांना धो धो पाऊस! मला स्नो, स्लीट, ड्राय आईस असे फरक माहीत नव्हते तर त्यांना वीजांचं चमकणं. त्यांनी उणे 35 अंशाची अती थंडी आणि 35 अंशांपर्यंतचा अंगावरची चामडी सोलून काढणारा कोरडा उन्हाळा  पाहिलेला तर मी धो धो पाऊस, वादळ, वारं, समुद्राचं उधाण ,चिक चिक हवा आणि घामाची आंघोळ अनुभवलेली. उन्हाळ्यात होणारी मातीची वादळं आणि वार्‍यासोबत गोल गोल आवर्तन घेत आभाळाला भिडणारा धुळीचा खांब पाहून इथली मुलं टाळ्या वाजवत धरतीमाता सैतानाला नैवेद्य घेऊन चालली अशा आशयाचं गाणं लदाखीत म्हणायची तर आमची मुलं ‘येरे येरे पावसा!’. सागरगोटे , डबा ऐसपैस, खांब खांब खांबोळी हे मला माहित असलेले खेळ. तर इथला मुलांचा लाडका खेळ ‘ठेपले’! सायकलची  ट्यूब कापून त्याची 50-60 गोलगोल रबरबँडस् एकत्र बांधून केलेला रबरांचा गुच्छ म्हणजे ठेपले, एका पायावर उभं राहून दुसरा पाय मांडी घातल्याच्या पोझिशन मधे धरून तळपायाच्या आतल्या कडेने किंवा घोट्याच्या आतल्या बाजुनी वर उडवत रहायचा. म्हणजे आपण हाताने बॉल वरती उडवत राहतो ना तसा. दर दहावा फटका उडी मारून पाय मागे हवेत फिरवून मागच्या मागे मारावा लागे. प्रत्येक मुलामुलींच्या खिशात हे ठेपले पाहिजेतच.

                           कुठल्याशा स्पोर्टस्  साठी डिसेंबरमधे ही मुलं जेंव्हा चंडिगढला गेली तेंव्हा त्यांनी पहिल्यांदाच पंखा पाहिला. रात्रभर सगळे पंखा फुल्ल ठेऊन झोपली. रात्रभर पंख्याशी खेळत राहिली. पंखा हलतो आणि वारा येतो हे अप्रूप घेऊन परत आली. तर पहिल्याच दिवशी मुलांनी बाटलीतून प्यायला आणलेल्या पाण्यात काय घाण पडली आहे म्हणून मी टाकून द्यायला लावलं. कुठलं दूषित पाणी पिऊ नका म्हणूनही सांगीतलं. खुर्माणी म्हणजे जर्दाळू रात्रभर पाण्यात भिजत टाकून ते पाणी दिवसभर पीत राहणं ही कल्पना मला पूर्ण नवी होती. मुंबईच्या दररोजच्या दूषित पाण्याची समस्या डोक्यात इतकी पक्की बसली असतांना इथल्या कुठल्याही झर्‍याचं पाणी double distilled water इतकं निर्मळ असतं, हे इथले झरे पाहूनच समजायला लागलं. त्यांच्याबरोबर माझीही शिकवणी सुरू झाली. त्यांना शिवाजी, ज्ञानेश्वर, तुकाराम कोणी कोणी माहित नव्हते; आणि मला त्यांची नामग्याल इत्यादि राजघराणी! बघता बघता त्यांची आणि माझी भीड कधी चेपली आणि आम्ही कधी दोस्त झालो हे कळलच नाही. शिवाय त्यांनी न पाहिलेल्या माझ्या जगातलं सांगण्यासारखं आता खूपसं असणार होतं त्यामुळे त्याच्याशी भरभरून बोलायला माझ्याकडे खजिनाच होता. आणि त्यांच्याकडून नवनवीन घ्यायला त्यांच्याकडेही!

                           “मॅडमले हा मला काकडी म्हणतोय.” “तू त्याला भोपळा म्हण” अशी मीही त्यांच्या भांडणात रमत गेले.  “मॅडमले तुम्ही तुमच्या मुलाला रागवता? त्याला मारता?” समोरून कुतुहलाचे प्रश्न यायचे. (आत्तापर्यंत कधीही न मारणारी टीचर असल्याने मुलांना बहुधा मी आवडत असावे.) त्यांच्या प्रश्नाच्या उत्तरादाखल मी गोड हसे. कारण सतत बदल्यांमुळे मुलाचं अभ्यासाचं नुकसान होऊ नये म्हणून मला कुठलं रूप घ्यावं लागे हे माझ्यापेक्षा माझा मुलगाच जास्त चांगलं सांगू शकेल.

                  भारताचे माननीय राष्ट्रपती व्यंकटरामन् ले च्या भेटीला येणार होते. लेमधील सगळ्या शाळांची मुलं रस्त्याच्या दुतर्फा उभं राहून राष्ट्रपतींचं स्वागत करणार होती.  आम्हीही राष्ट्रपतींच्या स्वागतासाठी मुलांना घेऊन उभे होतो. मुलांच्या चेहर्‍यावरून आनंद ओसंडून जात होता. तीच स्थिती राष्ट्रपतींचीही होती. तेही उत्साहा-उत्साहाने मुलांना हात हलवून त्यांचं अभिवादन स्वीकारत जात होते. रात्री राष्ट्रपतींसाठी ठेवलेल्या डिनरला गेलो असता, इतकी मुलं शाळेत जातात हे पाहून माननीय राष्ट्रपतीही खूपच आनंदून गेलेले दिसले. ते स्वत संरक्षण मंत्री असतांना 1984 ला ले ला आले होते. त्यावेळी तेथे जेमतेम एखादी शाळा होती. कोणीही मुलांचे पालक मुलांना शाळेत पाठवायलाही तयार नव्हते. त्यांच्या स्वागतासाठी विमानतळावरच मुठभर मुलं उपस्थित होती. आज 1991 चा अनुभव पूर्णच वेगळा होता. इतक्या शाळा होत्या की विमानतळापासून थेट राष्ट्रपती निवासापर्यंत सात कि. मी दुतर्फा शाळेची मुलं उभी होती. ले पासून  खूप दूरवर जवळ जवळ 250 कि. मी. दूर भारत चीन सीमेवरील ‘हन्ले’ चा अनुभव सांगतांना आर्मीचे ब्रिगेडिअर म्हणाले की ते तेथे गेले असता रस्ता विचारण्यासाठी तिथल्या भटक्या लोकांच्या तंबूत गेले. भाषा ही मोठी अडचण. तरी त्यांनी धीर करून हिंदीत प्रश्न विचारला. पण त्याचवेळी तंबूत असलेल्या वयस्क लोकांना जरी कळलं नाही तरी एका तरुण मुलीने त्यांना इंग्रजीतच सर्व रस्ता समजाऊन सांगितला; आणि त्यांनाही सुखद धक्का बसला.

                          थंडी सुरु होणार होती. आणि थोड्याच दिवसात सुट्याही! इथे उन्हाळ्याची सुट्टी छोटी पण थंडीची मात्र चांगली दोन अडीच महिन्यांची असे. ले ला एंट्री घेणारं विमान ज्या दोन डोंगरांच्या फटीतून आत शिरायची किमया करायचं, ती आकाशस्थ पोकळी गेले बरेच दिवस ढगांनी व्यापली होती. विमानांना ढगांनी जणू `no entry' चा बोर्डच लावला होता. बर्फ पडेल असा  सर्वांचाच अंदाज होता. ले आणि उत्तर हिंदुस्तानात हिवाळ्यातील पावसाचा अंदाज बांधायचा असेल तर ईराणकडे पहायला लागतं. तिकडे ढग आले, बर्फ पडलं, म्हणजे थोड्याच दिवसात काश्मीर आणि उत्तर हिंदुस्तान ते व्यापणार हे नक्की असे. त्यामुळे हवेच्या अंदाजासाठी आम्ही दक्षिण भारताततून येणार्‍या पर्जन्यावर नव्हे तर मध्य आशियावर म्हणजे पश्चिमेकडून येणार्‍या फॉरिनच्या ढगांवर अवलंबून होतो तर!

                            आत्ता पर्यंत कुंदाच्या फुलांसारखा शुभ्र पांढरा माहित होता. फेनधवलही परिचित होता. केरळच्या धो धो पावसात वादळवार्‍यात काळ्याकुट्ट ढगांमधून चमकून जाणार्‍या पांढर्‍या शुभ्र सौदामिनी सारखा श्वेत मात्र आद्य शंकराचार्यांनी दाखवला. ---- पांडुरंगाच्या धोतराला ‘तडिद्वाससम् नीलमेघावभासम्’ असं म्हणून ! काळ्या मेघातून चमकून जाणार्‍या विजेसारखं ज्याचं पांढर शुभ्र धोतर आहे असा नील मेघासारखा पांडुरंग आचार्यांनीच मला दाखवला. नवग्रहस्तोत्रात व्यासांनी चंद्र आणि शुक्र ग्रहाचं वर्णन करतांना त्यांचा पांढरा शुभ्र रंग समजण्यासाठी माझ्यापुढे काय काय ठेवलं ! अगदी मला समजेल असं! कुंदाच फूल! स्वयंपाकघरातलं दही! कमळाच्या परागांचे तंतू! समुद्रातला शंख! धुवाँधार कोसळणार्‍या धबधब्याचे तुषार! तर नुकत्याच हिमपातानंतर दिसणारा हिम! किंवा पाण्यात बर्फ जमायला सुरवात झाल्यानंतर तयार होत जाणारे पाण्याचे हिमकण! खरंच व्यासांचं बोट धरून मी निसर्ग समजून घेत होते.

                       पर्वतसम्राट गोलबकांग्रीच्या परिवारावर ढगांनी छत्र घरलं होतं. हवाही कुंद  होती. ढग जणू राज्याभिषेकाच्याच तयारीत होते. सोनम आणि दोर्जे दोघांनीही सांगितलं- “बर्फ पडतय डोंगरावर”. “पण थंडी तर कमी वाटतीए.” --मी.  “मॅडम बर्फ पडतांना हवा बहुधा उबदारच असते पण हे बर्फ पडून आकाश निरभ्र झालं  की थंडी वाढेल.” चांदोबाला ढगांनी झाकून टाकलं असलं तरी त्याच्या मंद प्रकाशात रात्रभर कापसासारखं भुरु भुरु खाली येणारं बर्फ आम्ही अधुन मधुन पडदा दूर करून बघत होतो. फुलपाखरू फुलावर ज्या नजाकतीनी नाजुकपणे बसतं, तसं जमिनीला समांतर असणार्‍या सार्‍या गोष्टींवर हे कापसासारखं हिम अल्लाद येऊन बसत होतं. कुठलाही आवाज नाही. कडकडाट नाही , गडगडाट नाही. आपल्याकडे वरुणराजांच्या आगमनाआधीच काय ते ढोल! ताशे! आतशबाजी! इथे सर्व काही पहात निसर्ग गंभीरपणे आत्मचिंतन करीत बसला होता. पर्णहीन झाडांवर जमिनीला समांतर असलेल्या फाद्यांवर अलगद येऊन बसणारं हे हिम फांद्यांवर पांढर्‍याशुभ्र सापांसारखं पसरलं होतं. ‘अवघा रंग एक झाला!’ असं समोरचं चित्र होतं. सकाळी धावत जाऊन बाहेर पाहिलं तर काठीला बांधलेला लांब झाडू घेऊन टुंडुप बर्फ झाडून बर्फातच चालण्यापुरता रस्ता तयार करत होता. “जुले सर! जुले मॅडम! यहाँके बरफमें पानी बहोत कम होता है। झाडूसे भी हटा सकते हैं।” सोनम ही हजर झाला “सर अभी गोलब कांग्री देखो। फ्रेश स्नो दिखाई देगा! खरंच ! बर्फाची भुरभुर थांबली होती. ढगही सर्वस्व अर्पण करून कृतार्थ झाले होते. ताजं ताजं पडलेलं बर्फ किती शुभ्र चमकदार आणि डोळे दिपवणारं असतं ह्याचा आम्ही अनुभव घेत होतो. हिम धवल! स्नो व्हाईट! पहिल्यांदाच अनुभवत होतो.  बर्फानी लगडलेली झाडं फळांनी लगडलेल्या झाडांइतकीच सुंदर दिसत होती. स्वच्छ सूर्यप्रकाशासोबत थंडीनी ‘हाऽऽऽ हाऽऽऽ हिऽऽऽही ऽऽऽ अशी ‘ह’ ची बाराखडी वदवून घ्यायला सुरवात केली. तासाभरात बाहेर आलो तर वेगळंच चित्र होतं. उन्हानी झाडांवरचं बर्फ वितळता वितळता गार वार्‍याने परत गोठून गेलं होतं. फांदयांवरून लोंबणा र्‍या वेगवेगळ्या लांबीच्या बर्फाच्या अनेक नळ्यांमधून सूर्य पारवर्तित होऊन प्रकाशाचे लपून बसलेले साती रंग रांगोळी घालत होते. दारी डोलणारी अशी ही सप्तरंगी झुंबरं  कुणा अमीर उमरावाकडेही कधी सापडणार नाहीत. श्री आद्य शंकराचार्यांनी आनंदलहरी या पार्वतीच्या स्तोत्रात केलेलं हिमकन्या पार्वतीच्या प्रासादाचं वर्णन आठवत होतं-

स्फटिकांच्या भिंतीनी सजले । मंदिर हे रमणीय तुझे

जडविली नाना रत्ने भारी । त्यात दिसे तव रूप नवे

त्रिभुवन सम्राटाची राणी । अद्भुत सुंदर भवन तुझे

शब्दच नाही तुझ्या स्तुतीला । नमन तुला हे मुकेपणे

(आद्य शंकराचार्यांच्या आनंदलहरी ह्या संस्कृत स्तोत्राचे केलेले मुक्त भाषांतर. श्लोक - 14)

बर्फाच्या प्रत्येक कणाकणातून परिवर्तित होणारा किरण उमेचं सप्तरंगी मोहक रूप माझ्या समोर मांडत होता. संपूर्ण निसर्गच ध्यानस्थ शिवासारखा धीर गंभीर पसरला होता. कृष्णाचं विश्वरूप पाहिल्यावर अर्जुन जसा त्याला वारंवार नमस्कार करीत राहिला तसं समोरच्या दृश्याकडे पाहून मनातल्या मनात होत होतं.

                  बर्फावर बुटांचा कुरुम कुरुम आवज करत शाळेत जात होते. रस्त्यातूनच मुलांचा पहिल्या बर्फाचा उत्साह चेहर्‍यांवरून ओसंडून जात होता. बर्फावरून धावत, घसरत, एकमेकांवर बर्फाचे गोळे फेकत हे बालवीर जातांना पाहून आजच्या अभ्यासाच्या उत्साहाचीही कल्पना येत होती. शाळेच्या पायथ्याशी गेले तरच वरच्या पठारावरून कलकलाट ऐकू येत होता. मुलांनी भले मोठे बर्फाचे गोळे तयार केले होते. सगळ्या मॅडम आणि सरांची वाट बघत ही गोळेश्वर फॅमिली वरती बसवली होती. बरेच टीचर- लोक एकत्र पाहिल्यावर हे गोळे उतारावर ढकलून देण्यात आले. फुटत फुटत बर्फाचा चुरा उडवत आमच्यावर ते धडकण्यापूर्वीच बर्फाची फेकाफेकी सुरू झाली. शाळेच्या घंटेलाही थोडी विश्रांती घ्यायला लागली. नंतर मात्र आम्हा डाऊनच्या मॅडमना अगम्य असलेल्या लदाखीत प्रिन्सिपॉलनी भराभर सगळ्यांना सूचना द्यायला सुरवात केली. आणि थोड्याच वेळात वर्गांच्या धाब्याच्या छतावर चढून मुलं कामाला लागली. हातात फावडी घेऊन छतावरचा बर्फ खाली टाकणे हे आजचं प्रमुख कामं होतं. साचलेल्या बर्फाच्या ओझ्याने छत कोसळायची भीती होती. 

                      आत्तापर्यंत बर्फ बुटात जाऊन मोज्यांचे दोन्ही जोड गच्च ओले झाले होते.  -- --हो! -- - थंडीत इथे एकावर एक असे दोन मोज्यांचे जोड घालायला लागत. बुटसुद्धा एक साईज मोठे. लेच्या छोट्याशा बाजारात करोना आणि बाटाच्या भव्य लक्षवेधी दुकानांचं रहस्य इथेच लपलेलं होतं. खूप उंचावर असलेल्या पोस्टवरच्या जवानांना तर मोजे दोन दोन तासानी बदलायच्या सूचनाच देऊन ठेवलेल्या असतात. कारण इतक्या थंडीत बाकी कुठे घाम नाही आला तरी तळपायाला हमखास घाम येतो. अति थंडीनी तो गोठून फ्रॉस्टबाईट्स् होण्याची भीती असते. अंगावर तर किती किलो जास्त घालायला लागत ह्याचा तर हिशेबच नाही. खर्दुंगला वरून थंडगार वारं वहायला सुरवात झाली होती. प्रत्येक श्वासागणिक हृदय बंद तर नाही पडणार असं वाटत होतं. ऐकिवात होतं की ओपन हार्ट सर्जरीत हृदयावर बर्फाचं पाणी शिंपडून काही काळ त्याला गोठवून ठेवतात ते नक्की खरं असणार असं पटायला लागलं. श्वासही गोठतो की काय असं वाटत होतं.

                 लद्दाखच्या उत्तर सीमेवर असलेल्या काराकोरम खिंडीचं वर्णन करतांना ह्यांच्या ऑफिसमधले नोरबू नावचे एक ऑफिसर सांगत- “अनेक वर्षांपूर्वी ट्रॅडिशनल सिल्क रूटने व्यापारासाठी तेथे येणारे व्यापारी तंबू टाकून तिथे रात्री थांबले तर अनेकवेळा वाईट हवामानात तिथल्या थंडीनी तिथेच थिजून जात. आजही तिथे असे अनेक तंबू सापडतात, ज्यात झोपललेल्या अवस्थेतील माणसं, बसलेले घोडे हे जसेशाच्या तसे सापडतात.” गोठून आपलीही ममी होणार की काय असं वाटायला लागलं. शरीरातलं अग्नितत्त्व टिकवणं भाग होतं.

                        शेवटी शाळेतच राहणार्‍या एका आमच्या शिक्षक मैत्रिणीला विनंती करून तिच्या घरी थोडावेळ बुखारी शेजारी हात पाय शेकत बसलो. बुखारीची धग वाढावायला ती फार उत्सुक नव्हती. कारण लाकडाच्या बुखारीसाठी लाकूडफाटा मिळणं ह्या वाळवंटात अवघडच गोष्ट होती. थंडीपूर्वी साठवून ठेवलेल्या लाकूटफाट्यात अख्खी थंडी पार करायची होती. बाकी मैत्रिणींनी तिला चहाची फर्माईश करताच मान खाली घालून ती म्हणाली - “गेले पंधरा दिवस विमान नाही आलं ना डाऊनहून! बाजारातच कुठे साखर नाही गेले दहा दिवस. बिन साखरेचा चहा चालेल  तुम्हाला?” आर्मीचं राशन मिळणारे आम्ही केरोसीन, साखर, मिल्क पावडर अशा फारच उच्च दर्जाच्या सुखसोयी मिळवत होतो तर!  डायबिटिस नसतांनाही सर्वांनी एका सुरात “होऽऽऽऽऽऽ” म्हटलं. तरी ती नजर खाली करून त्याच जागी उभी होती. “दूध ही नाहीए!” तिने दुसरी समस्या मांडली. पण आज सर्वजणी ‘अगं गरम पाणी पाजलंस तरी चालेल’ अशा मूड मधे होत्या. आमचा सर्वांचा आडमुठेपणा ले राजांनी खळखळीत धुवून आम्हाला जपानी लोकांच्या केसांसारखं सरळ, मऊसूद आणि हसरं बनवलं होतं. बारीक बारीक गोष्टींनी मिळणारा आनंद घ्यायला आम्ही शिकलो होतो.

                  पहिल्या बर्फानंतर सगळ्याच स्थानिक लोकांमधेही उत्साह दिसून येत होता. बर्फ चांगलं पडलं तर त्यांना वर्षभर चांगलं पाणी मिळणार होतं. पण पाऊस मात्र त्यांच्या घरांना हानिकारक होता. पावसात त्यांची दगडामातीची घरं वाहून जाणार होती. काही वर्षांनंतर म्हणजे 6 ऑगस्ट 2010 ला झालेल्या ढगफुटीत नेमकं हेच झालं. दोन वर्ष लेला राहिल्याने लेचा कोपरान् कोपरा आमच्या परिचयाचा झाला होता. त्यामुळे 2010 साली जरी आम्ही तिथे नसलो तरी, तेंव्हा झालेल्या प्रचंड पावसाने वाहून गेलेली त्यांची घर, माणसं आणि हाहाकार तिथे नसूनसुद्धा आम्ही अनुभवत आहोत असं वाटलं. पहिला बर्फ पडला की त्यांच्यात स्पर्धा लागे. एक स्कार्फ किंवा कपड्याची छोटी पोटली बनवून न कळत सर्वात पहिल्यांदा आपल्या मित्रांच्या घरी टाकून यायची. ती टाकतांना तुम्ही पकडला गेलातर तुम्ही मित्राला पार्टी द्यायची. नाही पकडला गेलातर मित्राने तुम्हाला! घोड्यावरून खेळला जाणार्‍या ‘आईसपोलो’ च्या मॅचेसची धूम चालू होई. गावात एखादे आजोबा आणि भोवती गोलाकार बसलेली लहान लहान मुलं यांचा राजा किंगलियरच्या गोष्टींचा कार्यक्रम रंगे. हातातली घुंगरु बांधलेली काठी जमिनीवर तालात आपटत आपटत त्या तालावर आजोबा रंगवून रंगवून गोष्टी सांगत. ह्या गोष्टी ऐकण्यासाठी मात्र एक नियम होता. सभोवताली कुठेही एकही हिरंव पान दिसता कामा नये.               

                    सुट्टी सुरु होणार होती. प्रत्येक टीचरनी भरपूर अभ्यास दिला होता. माझा तास शेवटचा होता. मुलानीं आधीपासूनच “मॅडमले नको न!”चा धोशा लावला होता. गंभीर चेहरा करून मी सांगितलं “वह्या काढा अभ्यास लिहून घ्या.” नाराजी चेहर्‍यावरून ओसंडून वाहत होती. मी अभ्यास सांगितला - “प्रत्येकाने येतांना एक छानसं चित्र काढून आणायचं!”   “हेऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽ!!!!” वह्या दप्तरात कोंबता कोंबताच “थँक्यू मॅडमले थँक्यू मॅडमले” म्हणत सशांचा घोळका केंव्हाच पसार झाला. त्यांच्याकडून शाळेतच अभ्यास करवून घ्यायची माझी जबाबदारी वाढल्याची जाणीवही मला झाली.

-------------------------------

नाते लडाखशी (अरुंधती प्रवीण दीक्षित)  अनुक्रमणिका