32 गोंपा ( monasteries)-

 

32 गोंपा ( monasteries)-

                      लडाखमधील डोळ्यात भरणार्‍या कलाकृती म्हणजे गोंपा! बुद्धधर्मीय मंदिरं! छोट्या छोट्या वस्त्यांच्या, गावांच्या जवळील डोंगरांच्या माथ्यावर शिरपेचासारखी खोवलेली. पुरातन वास्तुशास्त्राने  निसर्गाला घातलेला एक कलात्मक अलंकारच म्हणू या. जे अलंकार पाहून स्त्रियांना ‘अजून हवा अजून हवा’ असं वाटतं  त्या ‘अलंकार’ ह्या संस्कृत शब्दाचा अर्थ मात्र खूपच छान आहे. साज शृंगारात आता काही कमी राहिलेली नाही. आता बास! पुरे! (अलं करोति ) असं जो घोषित करतो तो अलंकार! माणसाला स्वतःलाच नाही तर ह्या पर्वतराजीलाही सुंदर बनवायचा ध्यास लागला आणि गोंपा  तयार झाल्या. ध्यानधारणा करण्यासाठी इथली शांतता पोषक असते. इथे नवीन लहान किंवा तरूण लामांना धर्माचं शिक्षणही दिलं जात. त्याचबरोबर मरण पावलेल्या गुरूंच्या अस्थीही ह्या गोपांमधे सांभाळून ठेवल्या जातात. जवळ जवळ सर्वच गोंपांमधे बुद्धाच्या प्रचंड अति प्रचंड मूर्ति आहेत. त्याच्यासाठी लागलेलं तांबंही लडाखमधल्या तांब्याच्या खाणींमधून मिळवलेलं आहे; असं तिथल्याच काही लोकांनी आम्हाला सांगितलं. काही मूर्तींना पाच पाच किलो सोन्याचा मुलामा दिलेला आहे. बोधिसत्त्वाच्या मूर्तींसमोर सात सुबक भांड्यांमधे ठेवलेलं पाणी, जर्दाळूच्या बदामाच्या तेलावर किंवा याकच्या दुधापासून बनलेल्या लोण्यावर जळणारे मंद दिवे, अधून मधून धम् धम् वाजवले जाणारे मोठाले नगारे , स्वच्छता आणि शांतता पाहून आपोआप हात जोडले जातात.

                                       मन प्रसन्न करणारी तिथली शांतता, पावित्र्य हे सारं पाहिलं की वारंवार एक विचार माझ्या मनाचा ताबा घेतल्या शिवाय रहात नाही. माणसाला जिवंत राहण्यासाठी अन्न, वस्त्र, निवारा ह्या गोष्टींची जेवढी जरुरी आहे तेवढीच कदाचित् काकणभर जास्तच जरूर श्रद्धेची आहे. सनातन सात्त्विक पवित्र विचारांवर श्रद्धा ठेवण्याची आहे. हेच विचार बाहेरच्या भयंकर निसर्गाला तोंड देण्यासाठी मनाला उभारी देऊन माणसाला जगायला सक्षम करत असतील. त्या श्रद्धेलाच आपण देव म्हणत असू आणि त्या विचारांना धर्म ! बाह्य इंद्रियांना न दिसणारा हा देव माणसाच्या हृदयाच्या कोनाड्यात बसवूनच देवाने आपल्याला पृथ्वीवर पाठवलं असावं. आपण आपली मौल्यवान् वस्तू नीट आहेना हे जसं परत परत बघतो. त्याप्रमाणे बाहेर दिसणार्‍या देवाच्या मूर्तीरूपी आरशात आपण आपल्या हृदयस्थ लपून बसलेल्या देवाचं प्रतिबिंब शोधत असतो. नाहीतर इतक्या अवघड जागी ह्या गोंपांचं काय प्रयोजन?

                  एखादं समीकरण सोडवायचं असेल तर त्यात कुठली तरी गोष्ट गृहीत म्हणून दिलेली असणं आवश्यक असतं. आकाशातल्या ग्रह तार्‍यांचा तौलनिक अभ्यास करतांनाही कधी पृथ्वी तर कधी सूर्य स्थिर आहे असं समजून गणित मांडली गेली तरच ती सुटतात. जीवनाचं गणित सोडवतांनाही देवावरची श्रद्धा अढळ झाली की जीवनाचं गणित पटकन सुटायला लागतं. अगदी छोट्या बंकरमधेही छोट्याशा तसवीरीच्या रूपात का होईना आणि बंकरही नसेल तर खिशात, गळ्यात लॉकेटच्या रूपात राहूनही  हा देव ठामपणे आपला पाठिराखा होऊन जगण्याचं प्रयोजन सांगत राहतो.

 

हेमिस –

                     हेमिस ही लडाखमधील सर्वात मोठी गोंपा! ले कारगील रस्त्यावर ! ले पासून 44 कि. मी. वर!  सिंधु नदी ओलांडली की ‘कारू’हून जाणारा आठ कि.मी. चा रस्ता पार केला की हेमिस गोंपा. लडाखचे राजे सिंगे नामग्यालच्या काळात म्हणजे 1630 मधे बांधलेली ही गोंपा  बुद्धिस्ट दृग्पा सेक्टच्या अधीपत्याखाली आहे. काहीजण मानतात की 14 व्या शतकात दुख्यांग नागपा नावाचा लामा बुद्धधर्माच्या प्रसारासाठी इथे आला. इथल्या गुहेत राहत असतांना अचानक एके दिवशी दोन सिंह त्या गुहेच्या दोन्ही बाजूला येऊन बसल्याचं त्याने पाहिलं. कदाचित हे सिंह, सिंह नसून व्हाईट लेपर्डस् असू शकतील. कारण आजही हेमिसजवळ ‘हेमिस वाईल्ड लाईफ सँक्युरी’ आहे. आपल्या काश्मीरमधल्या गुरूंना ह्या प्रसंगाविषयी सांगताच गुरूंनी इथेच गोंपा बांधायला योग्य जागा आहे इथे गोंपा बांध असा आदेश त्याला दिला आणि ह्या गोंपेची निर्मिती झाली. राजाच्या कृपाछत्रामुळे ही सर्वात श्रीमंत गोंपा आहे. 500 लामा तिथे राहू शकतात. कित्येक परदेशी नागरिकही बुद्धधर्म शिकायला ह्या गोंपांमधे येऊन राहतात. बहुतेक गोंपांमधे मोठाली सभागृहे असतात. आपल्याकडचे प्रवचनकार जसे लाकडी मंचकावर बसतात तशा लाकडी मंचावर गोंपेचे मुख्य लामा बसतात. त्यांच्या समोर दोन्ही बाजूंना अंथरलेल्या लांब पट्ट्यांसारख्या गालिचांवर गोंपेमधे शिकणारे इतर स्नातक लामा आणि छोटे लामा समोरासमोर तोंड करून बसतात. त्यांच्यामधे धार्मिक वादविवाद होतात. दरवेळी आपली बाजू सांगून पूर्ण झाली की आपल्याच डाव्या तळहातावर उजव्या हाताने टाळी देत तो हात  अजून पुढे सरकवत आपली बाजू पूर्ण झाल्याचे दर्शविले जाते.

               मुळबेकपासून उपशी पर्यंतच्याच्या जवळपास 800 गावांवर हेमिसचा प्रभाव आहे. ह्या सर्व गांवामधून ह्या गोंपेच्या खर्चासाठी नियमित पैशांची वसुली केली जाते.  दरवर्षी गुरू पद्मसंभवाच्या जन्मदिनानिमित्त इथे मोठा उत्सव साजरा केला जातो. त्यांचे मास्क डान्स पहायला खूप गर्दी होते. हे पहायला परदेशी लोकही गर्दि करतात. एकदा पाहुण्यांना घेऊन प्रवीण हेमिसला गेला असतांना पाऊस नसतांनाही आकाशात माथ्यावर रिंगण घालणारी दोन पूर्ण गोलाकार इंद्रधनुष्य पाहून सर्वजण आश्चर्याने थक्कच झाले. निसर्गाचा हा चमत्कार आजही आमच्या मनात अनुत्तरितच राहून गेला आहे.

                 गाडीने जातांना अनेकवेळा रस्त्याच्या कडेकडेला छोटी छोटी मंदिरं एकाला एक जोडून बांधली तर कशी मंदिरांची भिंतच तयार होईल अशा पांढर्‍या शुभ्र मंदिर-भिंती ठिकठिकाणी दिसत. त्यांचा आकार कधी कधी कलशासारखा असे.  त्यांना कुठून प्रवेशद्वार मात्र दिसत नसे. ती भरीव दिसत. धर्मगुरूंच्या,लामांच्या अस्थी त्यात ठेऊन अशा मंदिराच्या आकाराच्या भिंती बांधल्या जातात असं ग्यालपो सांगत होता. ह्या भितींजवळ किंवा रस्त्यांच्या कडेलाही छोट्या छोट्या दगडांवर लिहिलेले शिलालेख दिसत. ते लडाखी भाषेत किंवा क्वचित पाली भाषेत असत. देवाची सेवा म्हणून  लोकं असे शिलालेख कोरून घेऊन ते देवाला समर्पित करत. ‘ले’ला भेट द्यायला येणारे पाहुणे किंवा इतर प्रवासी अति उत्साहाच्या भरात लेची आठवण म्हणून ते शिलालेख  उचलून घेऊन जात. अशा भारतीय प्रवासी वा पाहुण्यांना  हे शिलालेख असे उचलून घेऊन जाऊ नका असं सांगावं लागे ह्याची मात्र कायम खंत वाटे.

                   आल्ची  - सिंधु नदीच्या काठावर वसलेली ही गोंपा हजारो वर्ष जुनी आहे. तिथल्या अति भव्य मूर्ती सर्वांचं लक्ष वेधून घेतात. त्यापेक्षाही त्याच्या समोरील भिंतीवर चितारलेली रंगीत चित्र ज्यास्त बोलकी आहेत. ह्या मिनिएचर चित्रात स्रिंग दोर्जेंनी आम्हाला आवर्जून एक सिंहाचं चित्र दाखवलं. हा सिंह खरोखरच्या सिंहापेक्षा फारच वेगळा होता. त्याचा चेहरामोहराही वेगळा होता आणि त्याला घोड्यासारखी शेपूटही होती. ज्या चित्रकाराने कधीही सिंह प्रत्यक्षात किंवा चित्ररूपातही पाहिला नव्हता, त्याने आपल्या कल्पनेतून चितारलेला तो सिंह पाहून ‘ओरिजिनॅलिटी’ ह्या शब्दाचा एक वेगळाच मागोवा घ्यायला माझ्या मनाने सुरवात केली. आपल्या कल्पना कितीही आपल्या आहेत असं आपल्याला वाटलं, तरी त्यांना सत्याचा, पूर्वीच्या कृतींचा, किंवा ज्ञानाचा पाया असल्याशिवाय त्या स्वतंत्रपणे उभ्याच राहू शकणार नाही.

                  शेषाच्या फण्याच्या सावलीत शेषाच्या वेटोळ्यांवर उसळत्या लाटांच्या समुद्रामधेही शांतपणे झोपलेला विष्णु आठवला. वर्तमान काळात जगणार्‍या मानवाचं प्रतीक म्हणजे विष्णू. आपल्या हजारो पिढ्यांनी निसर्गाचं,- - मानवाचं निरीक्षण करून, - - अभ्यास करून संपादन केलेलं प्रचंड ज्ञान म्हणजेच शेषाचं लांबलचक वेटोळे घातलेलं शरीर- -आणि त्यांच्या प्रचंड अभ्यासाने प्राप्त झालेली विवेकाची दूरदृष्टी म्हणजे शेषाचे हजारो फण्यांवरील हजारो डोळे ! अशा पूर्वजांच्या ज्ञानशेषामधे अजून आपल्या ज्ञानकणांची भर घालून आजचा मानव सुरक्षित आयुष्य जगत आहे. ह्या भवसागरात कितीही उलथापालथी झाल्या तरी! पूर्वीच्या पिढ्यांच्या ज्ञानाचा, अनुभवाचा पाया कच्चा राहून गेला तर असा सिंहपण हरवलेला भलताच सिंह तयार होतो.

                 सर्व बारकावे दाखवत चितारलेली इतर चित्र मात्र खूपच सुंदर होती.  हजारो वर्षांपूर्वी ,इतक्या एकाकी जागेवर, इतक्या प्रतिकूळ परिस्थितीत कला जन्म घेत होती. त्याला कितीही दाद दिली तरी कमीच होती. इथल्या लोकांना मात्र ह्या कलाकृती सदैव ताज्या टवटवीत रहाव्यात असं वाटून त्यांनी ही चित्रं परत नव्याने रंगवली आहेत. आर्किऑलॉजिकल सर्व्हे ऑफ इंडियाने मात्र ह्या नूतनीकरणाला जोरदार आक्षेप घेतला. अशी चित्र रंगविण्यासाठी लागणारे नैसर्गिक रंग तयार करून ती जशीच्या तशी रंगविण्याचे ज्ञान असलेली नवी पिढीही इथे अजून टिकून आहे. दिल्लीला दरभंगा-पॅलेसमधे छतावर भितींवर अशीच सुंदरसुंदर चित्र आहेत. दरभंगाचे महाराज तिथे राहत असतांना त्यांनी ती चितारून घेतली आहेत. आता तिथे सरकारी ऑफिसेस आहेत. तिथेही ह्या लडाखी कलाकारानी सर्व चित्रांचं सुबक नूतनीकरण करून दिलं आहे.

Moon Land आणि लामायुरु -  

            ले ते कारगील ह्या राष्ट्रीय हमरस्त्यावर असलेली लामायुरुची गोंपा ही सर्वात जुनी गोंपा मानली जाते. जातांना हेअरपिन सारखी वळण घेत जाणारे हंगरू लूप्स असलेले रस्ते आणि गोंपेत केलेल्या लाकडातील कोरीव कामामुळे बाकीच्या सर्व गोंपापेक्षा ही गोंपा जास्त सुंदर वाटली.

             फार प्राचीनकाळी म्हणजे काही लाख वर्षांपूर्वी प्रचंड उल्का लामायुरू जवळ पडली आणि प्रचंड खड्डा तयार झाला. काही कालांतराने डोंगरांवरून आलेलं पाणी साठून त्याचं सरोवर झालं. ह्या प्रचंड पाण्याचा दाब सहन न होऊन ठिसूळ असलेलली सरोवराची एक कड ढासळली आणि हे सगळं पाणी वाहून गेलं. तरीही हे कोरडं सरोवर, पाण्याची पातळी दाखवणारी  रेषा  आणि त्याच्या रंगांच्या विविध छटांमुळे फारच सुंदर दिसतं. आज मूनलँड म्हणून सर्व पर्यटकांचं आवडतं ठिकाण झालं आहे. ही गिर्यारोहकांची आवडती जागा आहे. जवळच असलेली नूनकून शिखरं चढायला इथे अनेक गिरिप्रेमी येत.

-------------------------------

नाते लडाखशी (अरुंधती प्रवीण दीक्षित)  अनुक्रमणिका