4 घर -

 

   4 घर  -

              एका मोठ्या गेटसमोर गाडी उभी राहिली.  गेटच्या शेजारीच चौथर्‍यावर लाल सुबकसा माने आपल्याभोवती आवर्तनं घेत उभा होता. चौथर्‍यावर चार खांब आणि वर सोनेरी कळस दिसत होता. पांढर्‍या रंगाच्या या छोट्याशा बिन भिंतींच्या मंदिरात  सुरकुत्यांच्या जाळ्यांमधे स्मित हास्याची चमकदार सोनेरी कलाबूत विणलेला एक वृद्ध त्याला उजव्या हातानी गोल गोल फिरवत  त्याच्या भोवती प्रदक्षिणा घालत होता. “त्या वृद्धाच्या चेहर्‍यावर किती दाट सुरकुत्या आहेत नाही? पण तरी म्हातारा किती हसरा गोड दिसतोय? आपल्याकडे चेहर्‍यावर एवढ्या सुरकुत्या पडलेले वृद्ध क्वचितच दिसतात खरतर दिसतच नाहीत ”. मी प्रवीणला सहज बोलून गेले. आणि पुढल्याच सीटवर बसलेले स्त्रिंग दोर्जे सांगू लागले – “मॅडम इथली हवाच फार कोरडी आणि विषम आहे. थंडीत अती थंडी आणि उन्हाळ्यात कडक ऊन त्यामुळे चाळीशीतच इथल्या लोकांच्या चेहर्‍यावर सुरकुत्या पडायला लागतात.” समोरचा सुरकुत्यांचं जाळं ल्यायलेला चेहरा परत परत माझ्या मनात तरळत होता. निसर्गाने इथल्या लोकांचं तारुण्य असं ओरबाडून घेऊन त्याच्या चेहर्‍यावर कितीही ओरखाडे ओढायचा प्रयत्न केला तरी त्यांचं प्रसन्न हसू त्यांच्या चेहर्‍यावरच्या रेषांमधून जास्तच उठावदारपणे निसर्गाला वाकुल्या दाखवीत असावं.

                         तेवढ्यात एका लाल गोबर्‍या गालाच्या हसर्‍या चेहर्‍यानी दार उघडलं. गाडी आत आली. समोर प्रशस्त आयताकृती पटांगण होतं. 4-5 टुमदार बंगले ओळीने मांडी घालून बसले होते. एका सुंदर बंगल्यासमोर गाडी थांबली. परत सर्व ऑफिस स्टाफ आमच्या स्वागतासाठी हजर होता 5-7 पायर्‍या चढून आत शिरतांनाच एखाद्या मंदिरात किंवा गुहेत एका वेगळ्या वातावरणात प्रवेश केल्याची जाणीव होत होती. एका भव्य हॉलला लाकडाचं पॅनेलिंग करुन त्यावर सर्वत्र उठावदार लक्षवेधी रंगातील खास लडाखी पेंटिंग्ज लावली होती. बुद्ध, चक्र, ड्रगॉन ही सर्व चित्र लडाखमध्ये मिळणार्‍या नैसर्गिक रंगांनी रंगविली होती. ड्रगॉनचे डोळे आणि अंगावरचे खवले हे खास मातीचे बनवून चिकटवून मग रंगविले असल्याने त्यांचा थ्री-डी इफेक्ट चांगलाच साधला होता. ड्रगॉनच्या ह्या उठावदार जोड्या आम्ही लेमधे प्रवेश केल्यापासून आमच्या स्वागताला व कदाचित लेच्या संपूर्ण वास्तव्यात आमच्या रक्षणाला सदैव आमच्या सोबत राहिल्या. ‘हे ड्रगॉन कायम जोडीनेच दाखवले जातात.' `आम्ही एक ड्रगॉन अशुभ मानतो’. प्रत्येकाकडून मिळणारी वेगवेगळी माहिती कानात साठवली जात होती.   आम्ही औरंगाबादला होतो त्याची आठवण झाली. वेरूळला आमच्या गाईड मित्राकडून शिल्प समजाऊन घेत होतो. त्याने एक छोटसं शिल्प दाखवलं. एक यक्ष कसलंतरी अवजड सामानाचं बोचकं पाठीवर उचलून एकटाच कसाबसा पुढे चालला होता. त्याचा चेहराही दमलेला, भागलेला, दुःखी दिसत होता. त्याच्या शेजारीच दुसरं शिल्प होतं. त्या शिल्पात एक यक्ष पतिपत्नी पहिल्या यक्षापेक्षा कितीतरी जास्त, अगदी डोंगराएवढं सामान सहजपणे उचलून  आनंदानी चालले होते. त्यांचे हसरे चेहरे पाहुन त्यांना त्या सामानाची काही जाणीवच होत नाहीए असं वाटत होतं. खरच! - -सोबत असली की कितीही भार असला तरी हलका होऊन जातो. म्हणून लडाखच्या ड्रॅगनला ही एकटं रहाणं पसंत नव्हत तर! मला मनातल्या मनात खुद्कन हसू आलं. कुठल्याही अवघड समीकरणाचं उत्तर जणू मला गवसलं होतं – - -‘तू तिथे मी!’ कदाचित त्यामुळेच इतरांना पनिशमेंट वाटणारा लेचा काळ आमच्यासाठी सुखद बक्षिसकाळच ठरला. कधी संपला हेही कळलच नाही.

                 त्या वेगळ्या वातावरणात आमची नजर नवीन दिसणार्‍या प्रत्येक गोष्टींवरून भिरभिरत होती. आणि अचानक भानावर येऊन तिघांनीही एकाच सुरात एकाच वेळी विचारलं “हे काय आहे”?आपण कुठे आलो आहोत? “आपली मेस सर!” एकदम कोरस उत्तर आलं आणि भानावर येऊन आम्हीही म्हणालो “वा छान”! आत्तापर्यंत साहेब न बोलण्यामुळे निर्माण झालेला थोडासा तणाव दूर झाला आणि शांत सरोवरात तरंग उठावेत तसे प्रत्येक चेहर्‍यावर स्मिताचे तरंग उमटले. पुढचा तासभर तरी प्रत्येकाची ओळख करून घेण्यात, लडाखविषयीच्या प्रश्नोत्तरमालिकेत आणि हसतखेळत चहा बिस्किटांबरोबर पार पडला. “घर पाहू या का? दूर आहे का फार ”? मी जरा धीर करून प्रश्न केला. “मॅडमले यहीं है सामने! (मॅडम नंतर येणार्‍या जी या आदरार्थी पेक्षा ले हा फारच गोड वाटला. ) आप पैदलभी जा सकती हैं”। हसत हसत एका हसर्‍या चेहर्‍यानी उत्तर दिलं.  “चलिये मैं आपको दिखाता हूँ”। आणि पुढच्याचक्षणी सारेजण घर दाखवायला पुढे सरसावले. त्या प्रशस्त आयताकृती अंगणातून आमची वरात निघाली. अंगण कसलं क्रिकेटचं ग्राऊंडच होतं.    “यहाँ मैं रहता हूँ ”। थोड्याच वेळात दोनचार जण पुढे सरसावून “यहाँ मैं रहता हूँ ”,- - -“यहाँ मैं रहता हूँ ” , अशी आपापली घरं दाखवू लागले. आयताकृती क्रिकेट ग्राऊंडच्या कडेनी इंग्रजी L  आकारात घरं होती. L च्या जमिनीला टेकलेल्या रुंदीवर सुंदरसा बंगला होता. बाहेरचा बाजार आणि आतली घरं ह्याच्यामधे उंच आणि भक्कम कंपाऊंडवॉल  होती. भिंतीला समांतर परत तीच विपिंग विलोजची रांग खाली मान घालून आदबीनं उभी होती. आम्ही घरापर्यंत पोचलो. सर्व घरांत हे घर सर्वात सुंदर होतं. घराला  कुठल्याशा झाडांचं कुपंण होतं.  घरासमोर छानशी बाग होती. मधोमध  असलेल्या  पायवाटेने ती दुभागली गेली होती. पायवाटेवर गोल गोल दगड बसवले होते. पायवाट असली तरी चांगली रस्त्यासारखी रुंद होती. दोन्ही बाजूला बसायला छान बांधलेले कट्टे होते. अर्ध्याभागात किचन गार्डन तर अर्ध्या भागात लॉन सजली होती. लॉन म्हणण्यापेक्षा विरळ गवत म्हटलं तर चालेल. पण बाकी रूक्षतेमधे तीही नजरेला सुखावह वाटत होती. आजपावेतो सफरचंद पेट्यांमधे आणि सुरकुत्या पडून म्हातारे झालेले जर्दाळू सुकामेव्याच्या दुकानात बरणीत बसलेले पाहिले होते. इथे मात्र फाटक ते दरवाजापर्यंतच्या रस्त्यावर दुतर्फा सफरचंद आणि जर्दाळूची झाडं नखशिखांत नटुन त्यांचं वैभव  मिरवत ‘स्वागतम् - -सुस्वागतम् ’ म्हणत उभी होती.

 

                घरातून मोटुप, छोटुप,सोनम,दोर्जे इत्यादि मंडळी बाहेर आली. शंकरानी पुरवलेल्या नव्या औटघटकेच्या माहेराचे हे नवे नातेवाईक होते. पुढचे दोन वर्षे ही आमची घरची माणसं असणार होती. त्यांचे हसरे चेहेरे आणि इटुकले पिटुकले मासोळी डोळे  पाहुन आमची दोस्ती लगेच जमणार असं वाटत होतं.घर मस्तच होत. ‘पुढे उभा मंगेश मागे उभा मंगेश’ अशा थाटात एक खणखणीत पहाड घराची पाठराखण करत उभा होता. कालीमातेचं देऊळही त्याच्या शिखरावर विराजमान होतं. तर समोर ‘गोलबकांग्रीची’ भव्यदिव्य पर्वतरांग एखाद्या सम्राटाच्या परिवाराच्या थाटात सोनेरी मुकुट घालून उभी होती. उतरत्या छपराच्या घराची दर्शनी बाजू जवळ जवळ काचेचीच होती. काचा सुद्धा दोन थरांमधे! दोन थरांमधे फुटभर तरी हवेचा थर! सकाळी सूर्यप्रकाशाने घर गरम राखण्यासाठी त्याचा चांगलाच उपयोग होतो.  संध्याकाळ झाली की मात्र आतले जाड कापडी पडदे ओढून घेतले की आतली उष्णता थोडीतरी टिकून राही. बेडरूम्सचे दरवाजे सुद्धा दोन थरात. दरवाजे उघडायचे आत शिरायचं . मागचे दरवाजे बंद करायचे मग पुढचे दरवाजे उघडून आत जायचं आणि तेही बंद करून घ्यायचे. ही सर्व कवायत आतली उष्णता बाहेर जाऊ नये म्हणून. (दोन दरवाजांच्यामधे तयार होणारी ही लिफ्टच्या आकाराची खोली नंतर कणाद लपायला वापरू लागला.) घरातून बाहेर जायचं असेल तर घराच्या आणि बाहेरच्या तापमानात खूपच फरक असे. घरातील बुखारी असलेल्या खोलीतील तापमान 15 ते 20 डिग्री से. असेल तर बाहेरील तापमान उणे दहा पर्यंत. `अशा वेळी एकदम बाहेरच्या वातावरणात  न जाता बुखारी नसलेल्या खोलीत पाच मिनिटं बसून मग बाहेर जाणं श्रेयस्कर आहे. बाहेरून आत आल्यावरही एकदम बुखारी शेजारी न बसता थोडावेळ बिनबुखारीच्या खोलीत बसून मग बुखारी असलेल्या खोलीत जाण्याने थंडीचा त्रास कमी होईल' असं सर्वांनी सांगितलं. घरात जमीन गालिचांनी इतकी मढली होती की नावाला ही दिसत नव्हती. स्वयंपाकघरात सुद्धा कार्पेट!

                    आता मात्र सर्वांनी आमचा निरोप घेतला. आणि एक नाही दोन नाही तब्बल तीन दिवस काही काम न करता विश्रांती घेण्याची विनंती केली. काही लागलं तर मोटुप, छोटुप, सोनम, दोर्जे सर्व जण हजर होतेच. आजुबाजूला राहणारे बाकी सारेही अधून मधून भेटायला येणार होते. काहीही होत नसतांना अशी विश्रांती घ्यायची सक्ती जरा अतीच होती. आम्हीही न झोपता भिरभिर हिंडून नवं घर बघत होतो. का कोण जाणे पण जेवायची इच्छाच होत नव्हती.  मोटुपनी बनवलेला एखादा फुलका जेमतेम आम्ही खाऊ शकलो. नंतर कळलं की हा सर्व तिथल्या हवेचा परिणाम होता.

                 संध्याकाळ होताच मोटुप हजर झाला “सरजी खाना कब खाएँगे?” आत्ता संध्याकाळचे पाच नाही वाजत आहे तरच ! ‘मोटुप तुमचं घर लांब असेल तर राहू द्या मी बनवीन’ असं म्हणायचीही सोय नव्हती कुठल्याही रोगाविना ‘ओं ॐ शांती ओम्’ म्हणत बसायचीही सक्ती होती. डोकंही जाम दुखत होतं. मळमळतही होतं. खर सांगायचं तर कोणालाच भूक नव्हती. पण मोटुपचं कारण जाणून घेणं आवश्यक होतं. प्रवीणनी विचारलंच. मोटुप म्हणाला “सरजी यहाँ नऊ बजेके बाद बिजली बंद हो जाती हैं।” “ आज लोड शेडिंग आहे का?” मुंबईहून आल्यामुळे माझी वैचारिक मजल लोड शेडिंग पर्यंतच संपत होती. मोटुपनी सांगितलं – “सरजी यहाँ लाईट कभी कभी आती हैं । ये लाईट जनरेटर से चालू हैं । नऊ बजे जनरेटर बंद होता हैं ।” सगळ्या ऑफिस कॉम्लेक्स साठी असलेला जनरेटर साहेबाचा पहिलाच दिवस असल्याने कदाचित् सव्वानऊपर्यंत चालू राहणार होता. नाहीतर नऊच्या आत काय करायचयं ते करा; नंतर मुकाट झोपी जा ही गोड शब्दात दिलेली तंबीच होती. “इधर इलेक्ट्रिसिटी नही हैं?” मी पुढच्या आलीया भोगासी असावे सादरचा अंदाज घेत जरासं धास्तावूनच विचारलं. ``मॅडमले ! ''-  म्हणून त्याने जे सांगितलं ते ह्या प्रमाणे- ‘लेला स्तक्ना नावाचा हायडल इलेक्ट्रिसिटी प्रॉजेक्ट आहे. पण वर्षातले सहा ते आठ महिने तो गोठलेला असतो तर उर्वरीत तीन चार  महिने प्रचंड सिल्टेशनच्या प्रॉब्लेम मुळे तो बंद असतो. त्यामुळे अधेमधे कधीतरी थोडी थोडी वीज उपलब्ध होते. बाकी काम जनरेटरवरच चालवायला लागतं. केरोसीन, डिझेल या सर्व गोष्टी रेशनमधूनच उपलब्ध असल्याने आपल्याला मिळणार्‍या कोट्याप्रमाणे जपून पुरवून पुरवून वापरायला पाहिजेत’. पांघरूण पाहून पाय पसरावेच्या चालीवर  `कोटा पाहून केरोसीन जाळावं ' ही लडाख वास्तव्यासाठी उपयुक्त नवी म्हण माझ्या मनात तयार झाली.

                     मुंबईला असतांना घरी यायलाच प्रवीणला किमान साडेदहा तरी वाजत असतील. त्या पुढे जेवण आणि मग आवरणं आणि झोप! म्हणजे काम होता होता डोळे मिटत मिटत घड्याळात डोकवायच्या आधीच झोपेची कांडी आमच्या डोळ्यावर फिरत असे. थोडक्यात मुंबईची राहिलेली झोप इथे मनमुराद पूर्ण करायची संधी होती. इंद्राला लढाईत मदत करून दमलेल्या मुचकुंद राजाला झोप हवी होती. आणि देवांनीही त्याला ती देऊ केली. ‘तुला जो उठवेल तो भस्म होईल’ म्हणून आश्वासनही दिलं. मुंबईच्या धावपळीनंतर कदाचित आम्हाला झोपेची आवश्यकता आहे हे जाणून देवांनी आम्हाला हिमालयाच्या कुशीत ठेवलं होतं. Please do not disturb च्या बोर्डाचीही जरुरी नव्हती. नात्यांचे, मैत्रीचे सर्व बंध विमानाने ले ला एंट्री घेतांनाच मागे सुटून गेले होते.  “बुखारीही बंद करुन झोपा.”- - सोनम, दोर्जे कोणी ना कोणी सूचना देत होते. “बुखारी जळत राहिली तर  हवेतील प्राणवायू वापरत राहते. हवेतील CO₂ वाढला तर अनेकवेळा लोक बेहोश होऊन मरतातसुद्धा! कधी कधी आग लागण्याचाही धोका असतो.” असं म्हणून आग लागलेली घटनाही त्यानी सांगितली. ते ठीक आहे पण बुखारी बंद केल्यावर थंडीचं काय? किलो किलोंच्या गबदुल रजया अंगावर घेऊन झोपायची कसरत करायला लागणार होती. कित्येक वेळेला तर कणाद ह्या रजईत लोळता लोळता कुठल्यातरी  कोपर्‍यात गुडुप होऊन सापडेनासाच व्हायचा. अंधारात रजई चाचपत त्याला शोधून नीट झोपवतांना, लहानपणी वाचलेली खूप खिसे असलेले कपडे घालणार्‍या माणसाची गोष्ट मला आठवायची -  ``I loose my things but in my pockets'' - - तसं रजईतल्या रजईत हरवलेल्या ह्या बाळाला शोधून नीट झोपवेपर्यंत मला मात्र हुडहुडी भरत असे. मुंबईला घाम घाम आणि उकाड्यानी हैराण झाल्यावर फ्रीजमधल्या भाजीचा मला नेहमी नेहमी हेवा वाटे. मला पण थोडावेळ भाजीसोबत आत बसता आलं तर किती छान अशी माझ्या मनात कल्पना येताच भाजीने बहुधा मला ‘तथास्तु’ म्हटलं असावं. आणि फ्रीजच कशाला फ्रीजरमधे दोन वर्ष रहा असा आशीर्वाद दिला असावा. कोणी म्हणेल A.C. नाही का सुरू करायचा ? पण 25-26 वर्षांपूर्वी A.C.  ही चैन होती. तिचं गरजेच्या लिस्ट मधे डिमोशन झालं नव्हतं.

 

               दररोज सकाळी उठल्या उठल्या सर्वात आधी ‘अस्ति उत्तरस्यां दिशि देवतात्मा हिमालयोनाम नगाधिराजः।’ (उत्तर दिशेला सर्व देवांचाही आत्मा असलेला हिमालय नावाचा पर्वत आहे.) असं म्हणत म्हणतच पडदा दूर करून दिमाखात उभ्या असलेल्या भव्य दिव्य गोलबकांग्रीचा सम्राट परिवार पाहिल्याशिवाय आमचा दिवस सुरूच व्हायचा नाही. कालिदासाने केलेलं वर्णन रोजच प्रत्ययाला येत होतं. काही शब्द हे शब्द नसून अनुभवच असतात. त्या शब्दांचा अर्थ अनुभवायलाच लागतो. तसा ‘देवतात्मा’ प्रत्यक्ष आमच्यासमोर उभा होता. हा निसर्गरूप शिव किंवा शिवाचं निसर्गरूप मोठं विलक्षण  होतं. आकाशात प्रवेश करणारा पहिला सूर्यकिरण शिरपेचात खोचणारा, दिवसा सुवर्णरत्नप्रभेने झळाळणारा हा देवतात्मा सारा परिसर उजळवून टाकी.  चांदण्या रात्री ही विशाल पर्वत रांग हिर्‍यांचे मुकुट घालून शुभ्र राजवस्त्रे लेवून जास्तच गूढ आणि सुंदर दिसे. कृष्णानी वर्णन केलेल्या त्याच्या विभूतींमधे ‘सर्व स्थावर गोष्टींमधे मी हिमालय आहे’   (स्थावराणां हिमालयः अस्मि। ) असं म्हटलं आहे. त्याचा प्रत्यय रोजच येत असे. रोज प्रदूषणमुक्त निरभ्र रात्री लाखो कोटी तार्‍यांना घेऊन आकाशातून वाहत जाणारी आकाशगंगा इतकी खाली उतरली आहे असं वाटे की एखाद्या शिडीवर चढलं तर दोन चार तारे हातात येतील. नऊही ग्रहांना आपल्या रथाला जुंपून जाणारी चांदोबाची स्वारी, तर रोज नेमानी रात्री आठच्या सुमारास जाणारा उपग्रह एका अद्भुत जगात घेऊन जात.

                               

साधारण कल्पना यावी घराची म्हणून फोटो दिला आहे. हे मूळ घर नाही.

                     घराच्या समोरच्या बागेत अजूनही थोडी फुलं टिकून होती. “ही फुलं आपल्याला अजुन थोड्या दिवसांनी लागणार आहेत. तोपर्यंत ती टिकवून ठेवायला पाहिजेत”. दोर्जेंनी सांगीतलं. “कशाला?” --मी. “21 ऑक्टोबरला पोलिस मार्टियर डे साठी  पोलिसांच्या बलिदान-स्मृति-स्तंभावर पुष्पचक्र वाहायला. तेंव्हा आजूबाजूला कुठे पानं सुद्धा मिळणार नाहीत.” डोंगरावरून येणार्‍या झर्‍यामधे पाईप टाकून झर्‍यांचं थोडसं पाणी बागेकडे वळवलं होतं.  नळाला बंद करायची गरज नव्हती आणि शक्यही नव्हतं नाहीतर रात्री थंडीनी पाणी गोठून नळ फुटायची शक्यता होती. सकाळी कसला तरी नवाच आवाज मला ह्या बागेत घेऊन आला. कावळ्याएवढा पण काळ्या डोक्याचा लाल डोळ्यांचा पांढराशुभ्र पक्षी पाणी पीत होता. उडाल्यावर त्याचे निळसर पंख पाहून हरखून जायला झालं. 

                        

त्याला दाणे टाकण्यासाठी कणाद धावत जाऊन तांदूळ घेऊन आला. पण सोनम् म्हणाला “ वो ये नहीं खाते साब! वो सिर्फ नॉनव्हेज है मॅगपाय कहते है इन्हे।- - - बस्स! अभी सिर्फ पंध्रह-बीस दिन रहेंगे बादमें ये भी यहाँसे चले जाएंगे! बाकी पंछी तो निकल चुके इसलिए खाना ढूँढने आया हैं ये। नही तो बाकी पंछियोको खा जाते हैं ये।” “ कुठे जातात हे पक्षी? ” – कणाद!  “मनाली जाते है साब! रोठंगसे! बहोत देर कर दी, तो ला तक जाते जाते ही मर जाएंगे! इसीलिए तो इस ला को रोठंग बोलते हैं।” “सोनम!, तुम्हाला रोहतांग तर नाही म्हणायचं?” – मी . “उसका नाम रोठंग है मॅडमले! डाउन के लोग रोहतांग बोलते हैं । रो माने लाश और ठंग माने भरी हुई। - - -लाशोंसे भरी हुई ऐसा मतलब है उसका! बहुत सारे लोग, जानवर, पंछी सर्दियोंके पहले रोठंगसे डाऊनमें चले जाते थे। ठंडसे बहुत जानवर, पंछी कई आदमी लोग भी रोठंगमेंही  मर जाते हैं , इसीलिए उसे रोठंग बोलते है।” मरणाचा अशा सहजतेने आणि वारंवार होणारा उल्लेख इथल्या निसर्गाचा एक अविभाज्य भागच होऊन गेला आहे. इथल्या प्रत्येक नावात इथल्या निसर्गाचा धडकी भरवणारा इतिहासच भरला आहे. इथल्या निसर्गाचे नियम फार करडे आहेत. नाही पाळणार त्यांना शिक्षा एकच!  - - - मृत्युदंड!

नाते लडाखशी (अरुंधती प्रवीण दीक्षित)  अनुक्रमणिका